+7 7172 95 48 49
Қазақстан үшін Қытаймен ынтымақтастық қандай қауіп төндіреді?
Авторы: Азамат Есдаулетов
2019 жылы 1 желтоқсан
Қытайлық компаниялар қазақстандық мұнайдың 24% -н өндіреді және өз активтерін басқа салаларда қамтуды кеңейтуге ниетті. Таяу патшалық ТМК, энергетика, машина жасау, химия және тамақ өнеркәсібі және т.б. салалардағы 55 жобаға 27 млрд$ инвестиция салуды жоспарлап отыр.
Қытай туралы сөз болғанда, шенеуніктер көбінесе экономиканы әртараптандыру және арзан ақша алу сияқты ықтимал артықшылықтарға назар аударады және ықтимал қауіптер тақырыбын қозғамауға тырысады. Алайда, Қазақстандағы және әлемдегі қазіргі жағдай халықтың алаңдаушылығы негізсіз емес екенін көрсетеді.
Қытай туралы сөз болғанда, шенеуніктер көбінесе экономиканы әртараптандыру және арзан ақша алу сияқты ықтимал артықшылықтарға назар аударады және ықтимал қауіптер тақырыбын қозғамауға тырысады. Алайда, Қазақстандағы және әлемдегі қазіргі жағдай халықтың алаңдаушылығы негізсіз емес екенін көрсетеді.
Ағымдағы жағдай
Қазақстандағы қытай жұмысшылары
Қазақстандықтардың негізгі фобиясы көршілес тұратын қытайлықтардың көші-қоны болып табылады, олардың жыл сайынғы өсімі Қазақстан халқының жартысын құрайды. Билік бұл қорқынышты жоюға және Қытайға қарсы көңіл-күйді төмендетуге тырысады. Қазақстанда Аспан асты елінен жұмысшылар көп пе?
Қытай – ҚР-да шетелдік жұмыс күшін тарту бойынша көшбасшы: 2010-2017 жылдары 100 мыңға жуық қытайлық жұмысшы келді (барлық шетелдік жұмыс күшінің үштен бірі). Бұл екінші орында тұрған Түркияның көрсеткішінен екі есе көп.
Қытай – ҚР-да шетелдік жұмыс күшін тарту бойынша көшбасшы: 2010-2017 жылдары 100 мыңға жуық қытайлық жұмысшы келді (барлық шетелдік жұмыс күшінің үштен бірі). Бұл екінші орында тұрған Түркияның көрсеткішінен екі есе көп.
Кесте 1. 2010-2017 жылдары елдер бөлінісінде шетелдік жұмысшылардың жиынтық саны, мың адам.
Еңбек ресурстарын дамыту орталығының деректері негізінде [1]
Сондай-ақ, соңғы жылдары қытайлық жұмысшылар санының және олардың шетелдік жұмыс күшінің жалпы көлеміндегі үлесінің өсуі байқалды. 2013 жылдан 2017 жылға дейін қытайлық жұмысшылар саны екі есеге, ал олардың үлесі 27 - ден 43%-ға өсті.
Кесте 2. Қытайлық жұмысшылардың саны және олардың Қазақстандағы барлық шетелдік жұмысшылардан үлесі, мың адам
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері негізінде [2]
Қытайлық жұмысшылардың көпшілігі инвестицияның өсуімен байланысты. Алайда, жұмыс күшінің инвестиция көлемімен байланысы байқалмайды. Мысалы, АҚШ, Нидерланды және Швейцария Қазақстанның негізгі инвесторлары болғанына қарамастан, олар айтарлықтай аз жұмысшыларды тартады.
Кесте 3.
ҚР Ұлттық Банкі мен Еңбек ресурстарын дамыту орталығының деректері негізінде [1; 3]
Шетелдік жұмыс күшінің өсуінің алғышарты инвестиция көлемі емес, инвестициялау саласы болып табылады. Мысалы, ҚР-да қытай жұмысшыларының өсуінің негізгі себебі Батыс Еуропа – Батыс Қытай автокөлік магистралінің құрылысы болып табылады. Орта мерзімді перспективада қосымша қытайлық жұмысшыларды тартуға болады, өйткені 55 жоба Қазақстанның шетелдік кадрларға (құрылыс, ТМК және өңдеу өнеркәсібі) қажеттілігі жоғары секторларда іске асырылуда [1].
Экономиканы әртараптандыру
Қытайлық инвестициялық жобалар бойынша билікті түсіндіру кезінде олардың өңдеу өнеркәсібіне бағытталғандығына көңіл аударылады. Алайда экономиканы әртараптандыруға қатысты елеулі өзгерістер күтілмеуі керек. Статистика комитетінің мәліметтері бойынша, шетелдік инвестициялар негізгі капиталға салынған жалпы инвестициялардың 3,3%-н ғана алады.
Экономиканы әртараптандыру
Қытайлық инвестициялық жобалар бойынша билікті түсіндіру кезінде олардың өңдеу өнеркәсібіне бағытталғандығына көңіл аударылады. Алайда экономиканы әртараптандыруға қатысты елеулі өзгерістер күтілмеуі керек. Статистика комитетінің мәліметтері бойынша, шетелдік инвестициялар негізгі капиталға салынған жалпы инвестициялардың 3,3%-н ғана алады.
Кесте 4. 2018 жылғы қаржыландыру көздері бойынша негізгі капиталға инвестициялар, %
ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері негізінде [4]
Сонымен қатар, БАҚ Қытайдың инвестиция көлемі бойынша төртінші орынға шыққанын және тағы 27 миллиард доллар инвестиция салуды жоспарлап отырғанын хабарлаған кезде, инвестиция көп және олар өсіп келе жатқан сияқты. Алайда, Қытайдың жалпы тікелей инвестицияларының (ТШИ) жылдық көлемі тұрақты - орташа есеппен 1 млрд, және барлық ТШИ-дің 6% -н ғана құрайды. 2014 жылы 55 инвестициялық жоба басталғаннан кейін де қытайлық ТШИ секірісі байқалмайды. Осыған байланысты, Қытай жобалары ҚР экономикасын әртараптандыруға елеусіз әсер етеді.
Кесте 5. Қазақстанға қытайлық тікелей инвестициялардың серпіні, млрд. АҚШ доллары
ҚР Ұлттық Банкінің деректері негізінде [3]
Сондай-ақ, Африканың тәжірибесі көрсеткендей, Қытай инвестицияланатын елдерде жоғары технологиялық өндірістерді дамытуға мүдделі емес. 20 жылдық тығыз инвестициялық ынтымақтастықтан кейін елдер арасындағы тауар айналымының құрылымы өзгерген жоқ - Африка шикізатты (мұнай, темір рудасы және мақта) экспорттайды, бірақ дайын өнімді (жабдық, электроника және тоқыма) импорттайды [5].
Мемлекеттік қарыз
Қазақстандықтардың алаңдаушылығын Қытай алдындағы мемлекеттік борыштың көлемі де тудырады. Шенеуніктердің мәлімдеуінше, халықтың алаңдауына негіз жоқ, өйткені Қазақстанның Қытай алдында мемлекеттік қарызы жоқ, ал автожолдар салу үшін алынған 1,2 млрд$ мөлшерінде мемлекет кепілдік берген қарыз ғана бар. Алайда, егер біз мемлекеттік сектордың сыртқы қарызын кеңейтілген анықтамада қарастыратын болсақ, яғни мемлекет бақылайтын ұйымдарды ескере отырып, нақты сома 3,5 есе жоғары - 4,3 млрд$. Бұл аспан асты елі алдындағы жалпы сыртқы қарыздың шамамен 40% құрайды. Егер қарызға алынған 1,2 млрд $ тағайындаумен бәрі түсінікті болса, қалған 3,1 млрд $ бойынша ресми тұлғалар түсініктеме бермейді. Сондай-ақ, бұл көрсеткіш өседі деп күтілуде, өйткені Қазақстан Қытайдан кедендік инфрақұрылымды дамытуға қосымша 300 млн $ алуды жоспарлап отыр.
Мемлекеттік қарыз
Қазақстандықтардың алаңдаушылығын Қытай алдындағы мемлекеттік борыштың көлемі де тудырады. Шенеуніктердің мәлімдеуінше, халықтың алаңдауына негіз жоқ, өйткені Қазақстанның Қытай алдында мемлекеттік қарызы жоқ, ал автожолдар салу үшін алынған 1,2 млрд$ мөлшерінде мемлекет кепілдік берген қарыз ғана бар. Алайда, егер біз мемлекеттік сектордың сыртқы қарызын кеңейтілген анықтамада қарастыратын болсақ, яғни мемлекет бақылайтын ұйымдарды ескере отырып, нақты сома 3,5 есе жоғары - 4,3 млрд$. Бұл аспан асты елі алдындағы жалпы сыртқы қарыздың шамамен 40% құрайды. Егер қарызға алынған 1,2 млрд $ тағайындаумен бәрі түсінікті болса, қалған 3,1 млрд $ бойынша ресми тұлғалар түсініктеме бермейді. Сондай-ақ, бұл көрсеткіш өседі деп күтілуде, өйткені Қазақстан Қытайдан кедендік инфрақұрылымды дамытуға қосымша 300 млн $ алуды жоспарлап отыр.
Кесте 6. Қытай алдындағы cыртқы қарыз 1 сәуір 2019 ж., млрд. АҚШ доллары
Қарыз проблемалары Қытаймен ынтымақтастықтың негізгі тәуекелдерінің бірі деп аталады. Center for Global Development мәліметтері бойынша Азия, Африка және Еуропа мемлекеттері қытайлықтарға шамамен 8 триллион доллар қарыз болды [7].
Ауыр зардаптары бар жеңіл ақша
Қытай артық міндеттемелерсіз ұзақ мерзімге төмен пайыздық несиелер береді, бұл оны Батыс серіктестеріне қарағанда әлдеқайда тартымды етеді. Алайда, Қытайдың бұл тәсілімен қарыз алушылар көбінесе қарыз тұзағына түседі. Қарыздарын төлей алмаған елдер кепіл мүлкі түрінде стратегиялық активтер беруге мәжбүр. 2015 жылы Шри-Ланка Хамбантоте портын 99 жыл бойы Қытайға пайдалануға берді, өйткені ол оны салу үшін қарызын өтей алмады [9]. Тәжікстан үкіметі Қытайға «Душанбе-2» ЖЭО құрылысының қарызын жабу үшін «жоғарғы Кумарг» кен орнында алтын өндіру құқығын берді [7]. Пәкістан, Малайзия және Африканың 17 елі де Қытайға қарыздарын төлеу қиынға соғады [10].
Борыштық тұзақтардың негізгі себебі - мәмілелердің ашық еместігі және сыбайлас жемқорлықпен құрамдастығы. Пәкістанның жаңадан сайланған премьер-министрі Имран Хан үлкен параларды "тиімсіз мегажобалардың"басты себебі деп атады. Малайзияда 20 миллиард долларға теміржол модернизациясы тоқтатылып, бұрынғы премьер-министр Наджиб Разака жаппай сыбайлас жемқорлыққа күдікпен ұсталды [10]. Көбінесе қытайлық кәсіпкерлер сыбайлас жемқорлық сызбасын өздері бастайды. McKinsey зерттеуіне сәйкес, Африкадағы қытайлық кәсіпкерлердің 87% - ы пара бергендерін мойындады [11]. Ашықтықтың болмауы Қытай тарапына өз пайдасын барынша арттыруға және күмәнді экономикалық әсері бар қайта бағаланған жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Джонс Хопкинс университетінің Қытай-Африка зерттеу тобының бағалауы бойынша, Кения кем дегенде 20 жыл өтелуі керек 4 миллиард долларлық теміржол салу үшін айтарлықтай артық төледі [12]. Жоба бойынша Кения Қытай тарапына жыл сайын 120 миллион доллар төлеуі керек, ал 2018 жылы теміржолдың кірістілігі тек 57 миллион долларды құрады. Кения тарапы жоба мемлекет тарапынан қомақты субсидияларды талап етеді және төлемеген жағдайда ел Момбаса портынан айырылады деп алаңдайды [13].
Борыштық тұзақтардың негізгі себебі - мәмілелердің ашық еместігі және сыбайлас жемқорлықпен құрамдастығы. Пәкістанның жаңадан сайланған премьер-министрі Имран Хан үлкен параларды "тиімсіз мегажобалардың"басты себебі деп атады. Малайзияда 20 миллиард долларға теміржол модернизациясы тоқтатылып, бұрынғы премьер-министр Наджиб Разака жаппай сыбайлас жемқорлыққа күдікпен ұсталды [10]. Көбінесе қытайлық кәсіпкерлер сыбайлас жемқорлық сызбасын өздері бастайды. McKinsey зерттеуіне сәйкес, Африкадағы қытайлық кәсіпкерлердің 87% - ы пара бергендерін мойындады [11]. Ашықтықтың болмауы Қытай тарапына өз пайдасын барынша арттыруға және күмәнді экономикалық әсері бар қайта бағаланған жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Джонс Хопкинс университетінің Қытай-Африка зерттеу тобының бағалауы бойынша, Кения кем дегенде 20 жыл өтелуі керек 4 миллиард долларлық теміржол салу үшін айтарлықтай артық төледі [12]. Жоба бойынша Кения Қытай тарапына жыл сайын 120 миллион доллар төлеуі керек, ал 2018 жылы теміржолдың кірістілігі тек 57 миллион долларды құрады. Кения тарапы жоба мемлекет тарапынан қомақты субсидияларды талап етеді және төлемеген жағдайда ел Момбаса портынан айырылады деп алаңдайды [13].
Қазақстан үшін қауіп бар ма?
Мәмілелердің әлеуетті сыбайлас жемқорлықпен құрамдастығы Қазақстан үшін де ең үлкен тәуекел болып табылады. Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексіне сәйкес, Қазақстан Пәкістаннан 7 пунктке төмен орналасқан, ол өзара жобалардың ашықтығына байланысты айтарлықтай борыштық қиындықтарға тап болады.
Кесте 7. Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша елдердің рейтингі, 2018ж.
Transparency International деректері негізінде [14]
Малайзия мен Шри-Ланка сияқты сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша Қазақстаннан жоғары тұрған елдердің де Қытайдың қарыздық тұзағына түскендігі ерекше назар аудартады. Себептердің бірі қытай тарапының шенеуніктерді қытайлықтарға тиімді шешім қабылдау қажеттілігіне қуанту және сендіру қабілеті болуы мүмкін. Мысалы, Время басылымының ақпараты бойынша, Huawei Қазақстандық филиалының басшылығы қызметкерлерден тауарлар мен қызметтерді сатып алуға жауапты мемлекеттік органдар мен ұлттық компаниялардың қызметкерлерімен тығыз байланыс орнатуды (сыйлықтар беру, бірлескен кешкі ас, балық аулау, Қытайға сапарлар ұйымдастыру) талап етеді [15]. Қытайлық кәсіпкерлердің күш-жігері ашықтықтың жеткіліксіздігімен бірге Қазақстан мүдделеріне сай келмейтін уағдаластықтардың мүмкіндігін арттырады.
Одним из ярких примеров является реализация экономически неэффективного и переоцененного проекта как LRT в Нур-Султане. В июле текущего года Глава государства К.Токаев раскритиковал его строительство, отметив нецелесообразность запуска LRT c пропускной способностью 146 тыс. при пассажиропотоке 2 тыс. человек в сутки по данному маршруту [16].
Жобаның құны да көптеген сұрақтар тудырады. Нұр-Сұлтанда (67-80 млн$/км) бір шақырым жерүсті метрополитенін салу Өзбекстандағы ұқсас жобаға қарағанда үш-төрт есе қымбатқа түседі (21,2 млн$/км) және тіпті Дубайға қарағанда 34-60% қымбат (50 млн$/км) [17; 18].
Бастапқыда жоба 1,9 млрд$ (741 млрд теңге) (операциялық шығындарды есепке алмағанда) бағаланды, бұл Қазақстан 2015-2019 жылдары өңдеу өнеркәсібін дамытуға жұмсаған сомамен (878 млрд теңге) және бес есе (!) Үкімет ШОБ-ты қолдау (146 млрд теңге) және цифрландыру (141 млрд теңге) сияқты басқа басым бағыттарға көбірек жұмсайды. Бұл ретте, егер мемлекеттік бағдарламалар өңдеу өнеркәсібінің өсуі, tңбек өнімділігі, экспорт және т.б. түріндегі нақты экономикалық әсерді көздейтін болса, онда LRT-ден болжамды әсер түсініксіз [17; 19].
Бұл жоба бойынша сұрақтардың төрт жылдан кейін пайда болғандығы және Президенттің сынының нәтижесінде ғана бастапқы кезеңдерде күмәнді жобаларды жою тетіктерінің жоқтығы туралы айтылады.
Сондай-ақ, "Астана LRT" және Қазавтожол сияқты қытайлық құралдармен жұмыс істейтін ұйымдардың басшыларына қатысты сыбайлас жемқорлық қылмыстық істер жобаларды іске асырудағы тиімділіктің төмендігі туралы сигнал береді.
Одним из ярких примеров является реализация экономически неэффективного и переоцененного проекта как LRT в Нур-Султане. В июле текущего года Глава государства К.Токаев раскритиковал его строительство, отметив нецелесообразность запуска LRT c пропускной способностью 146 тыс. при пассажиропотоке 2 тыс. человек в сутки по данному маршруту [16].
Жобаның құны да көптеген сұрақтар тудырады. Нұр-Сұлтанда (67-80 млн$/км) бір шақырым жерүсті метрополитенін салу Өзбекстандағы ұқсас жобаға қарағанда үш-төрт есе қымбатқа түседі (21,2 млн$/км) және тіпті Дубайға қарағанда 34-60% қымбат (50 млн$/км) [17; 18].
Бастапқыда жоба 1,9 млрд$ (741 млрд теңге) (операциялық шығындарды есепке алмағанда) бағаланды, бұл Қазақстан 2015-2019 жылдары өңдеу өнеркәсібін дамытуға жұмсаған сомамен (878 млрд теңге) және бес есе (!) Үкімет ШОБ-ты қолдау (146 млрд теңге) және цифрландыру (141 млрд теңге) сияқты басқа басым бағыттарға көбірек жұмсайды. Бұл ретте, егер мемлекеттік бағдарламалар өңдеу өнеркәсібінің өсуі, tңбек өнімділігі, экспорт және т.б. түріндегі нақты экономикалық әсерді көздейтін болса, онда LRT-ден болжамды әсер түсініксіз [17; 19].
Бұл жоба бойынша сұрақтардың төрт жылдан кейін пайда болғандығы және Президенттің сынының нәтижесінде ғана бастапқы кезеңдерде күмәнді жобаларды жою тетіктерінің жоқтығы туралы айтылады.
Сондай-ақ, "Астана LRT" және Қазавтожол сияқты қытайлық құралдармен жұмыс істейтін ұйымдардың басшыларына қатысты сыбайлас жемқорлық қылмыстық істер жобаларды іске асырудағы тиімділіктің төмендігі туралы сигнал береді.
Кесте 8. Бюджет шығындары және Мемлекеттік бағдарламалар мен LRT жобасының экономикалық әсері
* 741 млрд теңге - Бастапқы құны, ағымдағы құны 585 млрд теңге
Мемлекеттік бағдарламалардың деректері негізінде [17; 19]
Мемлекеттік бағдарламалардың деректері негізінде [17; 19]
Мүдделерді қорғау
ЕҚазақстан үшін тағы бір ықтимал кемшілік Қытаймен ынтымақтастықты одан әрі тереңдету кезінде келіссөздер күшінің жеткіліксіздігі болуы мүмкін. ЕАЭО-ға кіру Қазақстанның неғұрлым ықпалды әріптеспен өзара іс-қимыл жасау кезінде өз мүдделерін жеткілікті дәрежеде қорғауға қабілетсіздігін көрсетті. 145 миллион халқы бар Ресей Федерациясының нарығына шығу туралы оптимистік үміттер орындалмады. Интеграция жылдарында Ресей Федерациясымен тауар айналымының құрылымы өзгерген жоқ - импорттың үлесі (70%). ҚР - ның жыл сайынғы сауда тапшылығы-шамамен 10 млрд$ (ЖІӨ-нің шамамен 4%) [20]. ҚР барлық өнімнің 40%-н Ресей Федерациясынан импорттайды, 9%-н ғана экспорттайды [20; 21]. Қазақстандық өнімнің Ресей Федерациясының нарығына енуіне негізгі кедергі әртүрлі сараптамалар, аймақтық деңгейдегі қосымша талаптар, жасырын бұйрықтар және т.б. сияқты тарифтік емес кедергілер болып табылады [22].
График 9. Динамика товарооборот РК с РФ, млрд долл. США
На основе данных Комитета по статистики МНЭ РК [20]
Кесте 10. ҚР импорты мен экспортындағы РФ үлесі
ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері негізінде [20; 21]
Сондай-ақ, ҚР-ның "келіссөздер күшінің төмендігі" салдарынан Ресей қазақстандықтарға зиян келтіре отырып, өз бизнесіне тиімді бастамаларды белсенді түрде ілгерілетуде. Ресей Федерациясының Экономикалық даму министрлігі жетекшілік ететін экономикалық даму және интеграция жөніндегі түзету комиссиясы 2032 жылға дейін ЕАЭО - ға орта және ұзақ мерзімді азаматтық ұшақтардың импортына тарифтік жеңілдікті ұзартпау туралы шешім қабылдауды жоспарлап отыр. Бұл шара қазақстандық авиакомпаниялар үшін 5 500 млн [23] мөлшерінде қосымша шығындарға әкеп соғады. Сонымен қатар, Ресейдің қант өндірушілер одағы импорттық қантты Қазақстанға әкелу бойынша жеңілдіктердің күшін жоюды қолдады, бұл дайын өнімнің өзіндік құнының өсуіне байланысты отандық кондитерлік бизнестің рентабельділігінің төмендеуіне әкеледі [24]. ЕАЭО-дағы әріптестіктің теңсіздігі қазақстандық бизнеске және жалпы ҚР экономикасына теріс әсер етеді.
Осындай жағдай Қытаймен экономикалық жақындау кезінде де орын алуы мүмкін. Экономикалық және саяси салмақтың Аспан асты елімен сәйкес келмеуі келіспеушіліктер туындаған кезде Қазақстанды анық ұтылатын жағдайға қояды. Трансшекаралық өзендердің шешілмеген проблемаларының тәжірибесі және Шыңжаңдағы қазақтардың үздіксіз қысымы көрсетіп отырғандай, Қытай жоғары трибуналардан айтылатын достық туралы куәліктерге қарамастан, мүдделер қақтығысы кезінде принципті ұстанымға ие [25].
Осындай жағдай Қытаймен экономикалық жақындау кезінде де орын алуы мүмкін. Экономикалық және саяси салмақтың Аспан асты елімен сәйкес келмеуі келіспеушіліктер туындаған кезде Қазақстанды анық ұтылатын жағдайға қояды. Трансшекаралық өзендердің шешілмеген проблемаларының тәжірибесі және Шыңжаңдағы қазақтардың үздіксіз қысымы көрсетіп отырғандай, Қытай жоғары трибуналардан айтылатын достық туралы куәліктерге қарамастан, мүдделер қақтығысы кезінде принципті ұстанымға ие [25].
Неліктен адамдардың көңілі толмайды?
Президенттік сайлауда оппозициялық кандидат үшін жиілеп кеткен митингілер мен рекордтық дауыстар билік пен халық арасындағы өзара түсіністіктің проблемалары туралы айтады. Мысалы, халықтың пікірінше, "әшекейленген", орташа жалақы (163 мың теңге), инфляция (5,3%) және жұмыссыздық (4,9%) туралы ресми деректер және отбасының орташа табысы 500 мың теңге туралы мәлімдемелер биліктің бұрмаланған көріністі көріп отырғанын білдіреді [21; 26]. Сонымен қатар, ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құру қажеттілігі биліктің халық қалаулылары арқылы халықтан кері байланыс алмайтындығын көрсетеді.
Халық үшін қосымша ынталандыру тартылатын шетелдік инвестициялардан түсетін пайданы тең емес бөлу болып табылады. Credit Swiss мәліметтері бойынша, 162 адам Қазақстанның 55% байлығына иелік етеді ($34 млрд) [27]. Мұндай ақпарат нақты жалақының тоқырауы аясында 2013 жылдан бастап төлемдер және шетелдік кәсіпорындардағы қазақстандықтардың жалақысы 10 есеге дейін төмендетілген жағдайларда шетелдік инвестициялардың пайдасы біркелкі бөлінбегендей әсер қалдырады [21; 28].
Бұл фактілер қытайлық инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде қатардағы қазақстандықтардың мүдделері тыңдалмайды және ескерілмейді деген халық арасында алаңдаушылық туғызады.
Халық үшін қосымша ынталандыру тартылатын шетелдік инвестициялардан түсетін пайданы тең емес бөлу болып табылады. Credit Swiss мәліметтері бойынша, 162 адам Қазақстанның 55% байлығына иелік етеді ($34 млрд) [27]. Мұндай ақпарат нақты жалақының тоқырауы аясында 2013 жылдан бастап төлемдер және шетелдік кәсіпорындардағы қазақстандықтардың жалақысы 10 есеге дейін төмендетілген жағдайларда шетелдік инвестициялардың пайдасы біркелкі бөлінбегендей әсер қалдырады [21; 28].
Бұл фактілер қытайлық инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде қатардағы қазақстандықтардың мүдделері тыңдалмайды және ескерілмейді деген халық арасында алаңдаушылық туғызады.
Кесте 11. Нақты жалақы индексі, өткен жылға пайызбен
ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері негізінде [21]
Қорытындылар
Ынтымақтастықтың ықтимал тәуекелдерінің негізгі себебі Қытайдың өз мүдделерін ілгерілетудегі күші мен күш-жігерінен гөрі бізде көбірек. Ашықтықтың болмауы және сыбайлас жемқорлық асыра бағаланған және экономикалық тұрғыдан орынсыз жобаларды іске асыру үшін алғышарттар жасайды. Мемлекет мүддесін қорғай алмау және шетелдік инвестициялардан тауарларды бөлуде инклюзивтіліктің болмауы қазақстандықтар үшін Қытаймен тығыз ынтымақтастықтың тиімділігіне күмән келтіреді. Қытаймен ынтымақтастық қарыз жүктемесінсіз және стратегиялық активтер мен ауылшаруашылық жерлерін сатусыз болуы керек, ал өзара сауда және жүк транзиті бірге өмір сүрудің оңтайлы моделі бола алады.
Дереккөздер:
1. «Иностранные специалисты в Казахстане: Кто они и откуда? 2010-2017», Центр развития трудовых ресурсов 2018. URL: https://iac.enbek.kz/ru/node/552
2. Информация о привлеченной иностранной рабочей силы, Официальный интернет-ресурс Министерства труда и социальной защиты РК. URL: https://www.enbek.gov.kz/ru/taxonomy/term/521
3. Валовый приток иностранных прямых инвестиций в Республику Казахстан от иностранных прямых инвесторов по странам, Национальный Банк РК. URL: https://nationalbank.kz/?docid=680&switch=russian
4. «Об инвестициях в основной капитал в Республике Казахстан за январь-декабрь 2018 года», Комитет по статистике МНЭ РК. URL:http://old.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersInvestment?_afrLoop=3953561555578497#%40%3F_afrLoop%3D3953561555578497%26_adf.ctrl-state%3D1bf0cmfskf_38
5. “China's investment in Africa: Everything you need to know”, BBC, 2019. URL: https://www.bbc.com/news/av/world-africa-48764301/china-s-investment-in-africa-everything-you-need-to-know
6. Внешний долг государственного сектора в расширенном определении по странам на 1 апреля 2019 года, Национальный Банк РК. URL: https://nationalbank.kz/?docid=3457&switch=russian
7. Грозит ли Таджикистану долговая яма: зачем Китай кредитует Центральную Азию, Sputnik 2018. URL: https://tj.sputniknews.ru/analytics/20180607/1025779466/grozit-tajikistanu-dolgovaya-yama-kitayskiye-kredity-central-asia.html
8. Китайские инвестиции: опасения населения и интересы властей, Радио Азаттык, 2019. URL: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-china-protests-roots-opinions/30154375.html
9. How China Got Sri Lanka to Cough Up a Port, The New York Times, 2018. URL: https://www.nytimes.com/2018/06/25/world/asia/china-sri-lanka-port.html?fbclid=IwAR3GCJ4_RDaoq8sxZx373t9gudX_oEv7ziKjdfVj1c8oBADPN5Pbf6GkXdE
10. «Как Китай подтолкнул Пакистан к кризису», Ведомости, 2018. URL: https://www.vedomosti.ru/economics/articles/2018/07/31/776943-kitai-podtolknul-pakistan?fbclid=IwAR1zszmLIi-a9LM5D9JSS58Cxo_fNw2lRq27ASr62zUvXOqLfZocFAmkft4
11. The closest look yet at Chinese economic engagement in Africa, McKinsey & Company 2017. URL: https://www.mckinsey.com/featured-insights/middle-east-and-africa/the-closest-look-yet-at-chinese-economic-engagement-in-africa
12. Africa Faces Some Risks with China’s Investments, Learning English, 2018. URL: https://learningenglish.voanews.com/a/african-countries-face-some-risks-with-china-s-investments-/4482082.html
13. Kenya’s Chinese-built railway is a hit with travellers, but is this safari line a massive white elephant?, South China Morning Post, 2019. URL: https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3019603/kenyas-chinese-built-railway-hit-travellers-safari-line
14. Индекс восприятия коррупции за 2018 г., Transparency International. URL: https://www.transparency.org/cpi2018
15. Столичный суд заподозрил главу Huawei Technologies Kazakhstan в нарушении закона о противодействии коррупции, Время, 2019. URL: https://time.kz/articles/nu/2019/08/16/vot-vam-i-huavej
16. Токаев раскритиковал проект LRT в столице, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-raskritikoval-proekt-lrt-v-stolitse-373862/
17. Названа итоговая стоимость LRT в Нур-Султане, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazvana-itogovaya-stoimost-lrt-v-nur-sultane-375208/
18. Метро в Ташкенте за 295 млн долларов – это дорого или нет?, Центр 1, 2017. URL: https://centre1.com/uzbekistan/metro-v-tashkente-za-295-mln-dollarov-eto-dorogo-ili-net/
19. Государственные программы, Информационно-правовая система нормативных правовых актов РК Адилет. URL: ГПИИР http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1400000874, ДКБ http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1800000522, Цифровой Казахстан http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000827
20. В товарообороте Казахстана с ЕАЭС 92% занимает Россия, Kapital, 2019. URL:
https://kapital.kz/economic/76237/v-tovarooborote-kazakhstana-s-yeaes-92-zanimayet-rossiya.html
21. Основные социально-экономические показатели Республики Казахстан, Комитет по Статистике МНЭ РК, 2019. URL: http://old.stat.gov.kz/faces/homePage/homeDinamika.pokazateli?_afrLoop=4038279262548546#%40%3F_afrLoop%3D4038279262548546%26_adf.ctrl-state%3D142qk50oeq_38
22. Лукашенко и Токаев обвинили страны ЕАЭС в создании барьеров в торговле, Интерфакс, 2019. URL: https://www.interfax.ru/world/678700
23. Заградительная пошлина приведет к удорожанию авиаперевозок в странах ЕАЭС – Air Astana, КазТАГ, 2019. URL: https://kaztag.info/ru/news/zagraditelnaya-poshlina-privedet-k-udorozhaniyu-aviaperevozok-v-stranakh-eaes-air-astana
24. Ложка дегтя: почему сахарный вопрос встал между Россией и Казахстаном, Sputnik, 2019. URL:https://ru.sputniknews.kz/economy/20190422/9914686/sahar-russia-kazakhstan-eaehs.html
25. Новый кредит из Китая без упоминаний о прежних долгах, Радио Азаттык, 2018. URL: https://rus.azattyq.org/a/nazarbayev-vizit-v-pekin-investicii/29279262.html
26. Назарбаев: семья в Казахстане в среднем зарабатывает 500 тысяч тенге, Sputnik, 2018. URL: https://ru.sputniknews.kz/radio/20181229/8683795/nazarbaev-srednyaya-zarplata-kazahstan.html
27. Почти 97% процентов казахстанцев живут в режиме выживания - Е.Есимханов, Matrica.kz, 2019. URL: http://www.matritca.kz/news/66555-pochti-97-procentov-kazahstancev-zhivut-v-rezhime-vyzhivaniya-eesimhanov.html
28. Министр сообщил о разнице в зарплате казахстанцев и иностранцев, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/private_finance/ministr-soobschil-raznitse-zarplate-kazahstantsev-381499/
2. Информация о привлеченной иностранной рабочей силы, Официальный интернет-ресурс Министерства труда и социальной защиты РК. URL: https://www.enbek.gov.kz/ru/taxonomy/term/521
3. Валовый приток иностранных прямых инвестиций в Республику Казахстан от иностранных прямых инвесторов по странам, Национальный Банк РК. URL: https://nationalbank.kz/?docid=680&switch=russian
4. «Об инвестициях в основной капитал в Республике Казахстан за январь-декабрь 2018 года», Комитет по статистике МНЭ РК. URL:http://old.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/homeNumbersInvestment?_afrLoop=3953561555578497#%40%3F_afrLoop%3D3953561555578497%26_adf.ctrl-state%3D1bf0cmfskf_38
5. “China's investment in Africa: Everything you need to know”, BBC, 2019. URL: https://www.bbc.com/news/av/world-africa-48764301/china-s-investment-in-africa-everything-you-need-to-know
6. Внешний долг государственного сектора в расширенном определении по странам на 1 апреля 2019 года, Национальный Банк РК. URL: https://nationalbank.kz/?docid=3457&switch=russian
7. Грозит ли Таджикистану долговая яма: зачем Китай кредитует Центральную Азию, Sputnik 2018. URL: https://tj.sputniknews.ru/analytics/20180607/1025779466/grozit-tajikistanu-dolgovaya-yama-kitayskiye-kredity-central-asia.html
8. Китайские инвестиции: опасения населения и интересы властей, Радио Азаттык, 2019. URL: https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-china-protests-roots-opinions/30154375.html
9. How China Got Sri Lanka to Cough Up a Port, The New York Times, 2018. URL: https://www.nytimes.com/2018/06/25/world/asia/china-sri-lanka-port.html?fbclid=IwAR3GCJ4_RDaoq8sxZx373t9gudX_oEv7ziKjdfVj1c8oBADPN5Pbf6GkXdE
10. «Как Китай подтолкнул Пакистан к кризису», Ведомости, 2018. URL: https://www.vedomosti.ru/economics/articles/2018/07/31/776943-kitai-podtolknul-pakistan?fbclid=IwAR1zszmLIi-a9LM5D9JSS58Cxo_fNw2lRq27ASr62zUvXOqLfZocFAmkft4
11. The closest look yet at Chinese economic engagement in Africa, McKinsey & Company 2017. URL: https://www.mckinsey.com/featured-insights/middle-east-and-africa/the-closest-look-yet-at-chinese-economic-engagement-in-africa
12. Africa Faces Some Risks with China’s Investments, Learning English, 2018. URL: https://learningenglish.voanews.com/a/african-countries-face-some-risks-with-china-s-investments-/4482082.html
13. Kenya’s Chinese-built railway is a hit with travellers, but is this safari line a massive white elephant?, South China Morning Post, 2019. URL: https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3019603/kenyas-chinese-built-railway-hit-travellers-safari-line
14. Индекс восприятия коррупции за 2018 г., Transparency International. URL: https://www.transparency.org/cpi2018
15. Столичный суд заподозрил главу Huawei Technologies Kazakhstan в нарушении закона о противодействии коррупции, Время, 2019. URL: https://time.kz/articles/nu/2019/08/16/vot-vam-i-huavej
16. Токаев раскритиковал проект LRT в столице, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-raskritikoval-proekt-lrt-v-stolitse-373862/
17. Названа итоговая стоимость LRT в Нур-Султане, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazvana-itogovaya-stoimost-lrt-v-nur-sultane-375208/
18. Метро в Ташкенте за 295 млн долларов – это дорого или нет?, Центр 1, 2017. URL: https://centre1.com/uzbekistan/metro-v-tashkente-za-295-mln-dollarov-eto-dorogo-ili-net/
19. Государственные программы, Информационно-правовая система нормативных правовых актов РК Адилет. URL: ГПИИР http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1400000874, ДКБ http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1800000522, Цифровой Казахстан http://adilet.zan.kz/rus/docs/P1700000827
20. В товарообороте Казахстана с ЕАЭС 92% занимает Россия, Kapital, 2019. URL:
https://kapital.kz/economic/76237/v-tovarooborote-kazakhstana-s-yeaes-92-zanimayet-rossiya.html
21. Основные социально-экономические показатели Республики Казахстан, Комитет по Статистике МНЭ РК, 2019. URL: http://old.stat.gov.kz/faces/homePage/homeDinamika.pokazateli?_afrLoop=4038279262548546#%40%3F_afrLoop%3D4038279262548546%26_adf.ctrl-state%3D142qk50oeq_38
22. Лукашенко и Токаев обвинили страны ЕАЭС в создании барьеров в торговле, Интерфакс, 2019. URL: https://www.interfax.ru/world/678700
23. Заградительная пошлина приведет к удорожанию авиаперевозок в странах ЕАЭС – Air Astana, КазТАГ, 2019. URL: https://kaztag.info/ru/news/zagraditelnaya-poshlina-privedet-k-udorozhaniyu-aviaperevozok-v-stranakh-eaes-air-astana
24. Ложка дегтя: почему сахарный вопрос встал между Россией и Казахстаном, Sputnik, 2019. URL:https://ru.sputniknews.kz/economy/20190422/9914686/sahar-russia-kazakhstan-eaehs.html
25. Новый кредит из Китая без упоминаний о прежних долгах, Радио Азаттык, 2018. URL: https://rus.azattyq.org/a/nazarbayev-vizit-v-pekin-investicii/29279262.html
26. Назарбаев: семья в Казахстане в среднем зарабатывает 500 тысяч тенге, Sputnik, 2018. URL: https://ru.sputniknews.kz/radio/20181229/8683795/nazarbaev-srednyaya-zarplata-kazahstan.html
27. Почти 97% процентов казахстанцев живут в режиме выживания - Е.Есимханов, Matrica.kz, 2019. URL: http://www.matritca.kz/news/66555-pochti-97-procentov-kazahstancev-zhivut-v-rezhime-vyzhivaniya-eesimhanov.html
28. Министр сообщил о разнице в зарплате казахстанцев и иностранцев, Tengrinews, 2019. URL: https://tengrinews.kz/private_finance/ministr-soobschil-raznitse-zarplate-kazahstantsev-381499/
