Неліктен қазақстандық тауарлар шетелдік компаниялардың сатып алуларынан тыс қалады?
Авторлар: Камиля Сейлханова, Ерасыл Қанапьянов
1 шілде 2019
Қазақстанда жұмыс істейтін ірі компанияларды сатып алу кезінде жергілікті қамтуды дамыту үкіметтің стратегиялық құжаттарындағы негізгі басымдықтардың бірі ретінде белгіленген. Алайда, директивалардың болуына қарамастан, мысалы, Қазақстандағы үш ірі мұнай-газ операторларынан (ТШО, НКОК, КПО) тауарларды сатып алудағы жергілікті қамтудың үлесі өте төмен болып қалады.
Нормалар бар, сатып алу жоқ
Қазақстанда жергілікті қамтуды дамыту туралы ойлаған жоқ деп айтуға болмайды. Керісінше, бұл туралы бірінші рет 1995 жылы қабылданған «Мұнай туралы» заңда айтылды. Алайда, ол кезде жер қойнауын пайдаланушыларды сатып алуда жергілікті қамтуға қойылатын талаптар болған емес. 2009 жылы отандық өндірушіні қолдау үшін CT-KZ формасының шығу тегі туралы сертификат енгізілді, оның болуы иесіне ұлттық компаниялар мен жер қойнауын пайдаланушылардың тендерлері мен сатып алуларында әр түрлі преференциялар мен шартты жеңілдіктер берді.
2010 жылдың өзінде «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» заң қабылданды, кейінірек ол Кодекске айналды, ол 2018 жылдың 29 маусымында күшіне енді. Қазақстан Республикасының «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодексі қазірдің өзінде жер қойнауын пайдаланушыларға сатып алу жұмыстары мен қызметтерінің жалпы көлеміндегі сатып алынған жұмыстар мен қызметтердегі жергілікті қамту деңгейін кемінде 50% сақтауға міндеттейді күнтізбелік жыл.
1-сурет. Жергілікті қамтуды реттеуді дамыту
2010 жылдың өзінде «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» заң қабылданды, кейінірек ол Кодекске айналды, ол 2018 жылдың 29 маусымында күшіне енді. Қазақстан Республикасының «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодексі қазірдің өзінде жер қойнауын пайдаланушыларға сатып алу жұмыстары мен қызметтерінің жалпы көлеміндегі сатып алынған жұмыстар мен қызметтердегі жергілікті қамту деңгейін кемінде 50% сақтауға міндеттейді күнтізбелік жыл.
1-сурет. Жергілікті қамтуды реттеуді дамыту
Алайда кодексте белгілі бір ережелер компаниялар үшін арнайы жұмыс жағдайларын қарастыратын өнімді бөлісу туралы келісімдерге (ТБК) және ТШО-ны құру туралы келісімге қолданылмайтындығы көрсетілген. Атап айтқанда, оларды ірі мұнай-газ операторлары - Теңізшевройл (ТШО), Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг (КПО) және Солтүстік Каспий консорциумы (NCOC) пайдаланады. Оларда жергілікті қамтуға қойылатын нақты талаптар жоқ. Бірақ ірі операторлар жергілікті қамтуды дамыту бойынша әлі де бірлескен және жеке бастамаларды жүзеге асырып жатқанын атап өткен жөн.
Жыл сайын жер қойнауын пайдаланушылар тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алуға қомақты қаражат жұмсайды. Әрине, Қазақстандағы үш ірі мұнай-газ операторларын - ТШО, КПО және НКОК-ты сатып алуға ерекше назар аударылады. Жер қойнауын пайдаланушылардың жалпы сатып алуының шамамен 75% -ы (тек мұнай-газ саласы ғана емес) осы үш оператордың сатып алуларына келеді.
Кесте 1. Қазақстандық жер қойнауын пайдаланушыларды сатып алу
Дереккөздер: CSI анализі, «Мұнай-газ» ақпараттық-талдау орталығы »АҚ, Nadloc
Жыл сайын жер қойнауын пайдаланушылар тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алуға қомақты қаражат жұмсайды. Әрине, Қазақстандағы үш ірі мұнай-газ операторларын - ТШО, КПО және НКОК-ты сатып алуға ерекше назар аударылады. Жер қойнауын пайдаланушылардың жалпы сатып алуының шамамен 75% -ы (тек мұнай-газ саласы ғана емес) осы үш оператордың сатып алуларына келеді.
Кесте 1. Қазақстандық жер қойнауын пайдаланушыларды сатып алу
Дереккөздер: CSI анализі, «Мұнай-газ» ақпараттық-талдау орталығы »АҚ, Nadloc
Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ кен орындарында кеңейту жобалары бойынша жұмыстар жүргізіліп жатқандығы маңызды, сондықтан өндіріс көлемінің одан әрі ұлғаюын, демек, тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алу көлемінің артуын күтуіміз керек. Сатып алулардағы жергілікті қамту тұрғысынан бұл тенденция Қазақстан экономикасына оң әсер етуі мүмкін.
Алайда, қазіргі кезде жергілікті қамтудың жағдайы қандай?
2018 жылдың қорытындысы бойынша үш операторды сатып алудағы жергілікті қамтудың ең аз үлесі тауарларды сатып алуға келеді, ал жергілікті жұмыстар мен қызметтерді сатып алудан бірнеше есе жоғары.
2-диаграмма. ТШО, НКОК және КПО сатып алуларының бөлінуі
Дереккөздер: CSI анализі, КПО мәліметтері, сараптамалық мәліметтер
2-диаграмма. ТШО, НКОК және КПО сатып алуларының бөлінуі
Дереккөздер: CSI анализі, КПО мәліметтері, сараптамалық мәліметтер
СТ-KZ - тек KZ-да?
Мұндай жағдайдың себебі неде? Шынында да отандық тауарлар соншалықты нашар ма, жер қойнауын пайдаланушылар қажетті тауарларды шетелден сатып алуға мәжбүр? Немесе олар ішкі нарықтың жақсы болуына қарамастан, басқа елдердің компанияларын мақсатты түрде қолдайды.
Біз бірнеше себептерді көріп отырмыз. Біріншісі - жергілікті өнімнің сапасы. Шынында да, олар мұнай-газ операторларының талаптары мен сипаттамаларына сәйкес келе бермейді. Шындығында, жергілікті нарықта бәсекелестік тым аз және компаниялардың жаңа тұтынушылар үшін күресіп, жаңа технологиялар әкеліп, сапа бойынша жұмыс істеуі мағынасы жоқ. Дамуды қаламауды жергілікті кәсіпкерлерге қауіпсіздік жастықшасын беретін мемлекет ұсынатын жергілікті өндірушілердің қолдауы да «жылытады». Операторлардың жергілікті өнімге артықшылық беретіндігін біле отырып, отандық компаниялар өндірілетін тауарлардың сапасын жақсартуға аз күш салады. Нәтижесінде қазақстандық өнімнің сапасының төмендігі, сайып келгенде, мұнай-газ операторларының шығындарының өсуіне әкеледі, өйткені бұл оларды сапасыз жабдықты жөндеуге немесе ауыстыруға қосымша қаражат бөлуге мәжбүр етеді.
Сонымен қатар, біздің сапа стандарттары мен халықаралық стандарттардың арасында айырмашылық бар. Жергілікті өнімдер қазақстандық сапа стандарттарына сай болғанымен, мұнай-газ операторлары өнім сапасына жиі шағымданады. Олар сенімділігі мен ұзақ қызмет ету мерзіміне байланысты импортталатын материалдар мен жабдықтарға қымбат және уақытша тексерілген материалдарға басымдық беруі ықтимал.
2-сурет. Жергілікті өндірушілер әзірге импорттық жеткізушілермен сапада бәсекеге түсе алмайды.
Біз бірнеше себептерді көріп отырмыз. Біріншісі - жергілікті өнімнің сапасы. Шынында да, олар мұнай-газ операторларының талаптары мен сипаттамаларына сәйкес келе бермейді. Шындығында, жергілікті нарықта бәсекелестік тым аз және компаниялардың жаңа тұтынушылар үшін күресіп, жаңа технологиялар әкеліп, сапа бойынша жұмыс істеуі мағынасы жоқ. Дамуды қаламауды жергілікті кәсіпкерлерге қауіпсіздік жастықшасын беретін мемлекет ұсынатын жергілікті өндірушілердің қолдауы да «жылытады». Операторлардың жергілікті өнімге артықшылық беретіндігін біле отырып, отандық компаниялар өндірілетін тауарлардың сапасын жақсартуға аз күш салады. Нәтижесінде қазақстандық өнімнің сапасының төмендігі, сайып келгенде, мұнай-газ операторларының шығындарының өсуіне әкеледі, өйткені бұл оларды сапасыз жабдықты жөндеуге немесе ауыстыруға қосымша қаражат бөлуге мәжбүр етеді.
Сонымен қатар, біздің сапа стандарттары мен халықаралық стандарттардың арасында айырмашылық бар. Жергілікті өнімдер қазақстандық сапа стандарттарына сай болғанымен, мұнай-газ операторлары өнім сапасына жиі шағымданады. Олар сенімділігі мен ұзақ қызмет ету мерзіміне байланысты импортталатын материалдар мен жабдықтарға қымбат және уақытша тексерілген материалдарға басымдық беруі ықтимал.
2-сурет. Жергілікті өндірушілер әзірге импорттық жеткізушілермен сапада бәсекеге түсе алмайды.
Екінші себеп - мұнай-газ операторлары тарапынан жергілікті жеткізушілерге деген сенімсіздік. Жергілікті тауар жеткізушілерінің жабдықтар мен материалдарды кешіктіріп жіберуі сирек емес. Кез-келген кідіріс жұмыс кестесіне әсер етеді және өндірістік процестің тоқтап қалуына әкелуі мүмкін, бұл өз кезегінде жалпы компанияға шығындар әкеледі. Ірі операторлардың бір күндік тоқтауы 15 миллион АҚШ долларын құрайды. Сондықтан жер қойнауын пайдаланушылар жай ғана тәуекелге барғысы келмейді және ақша жоғалтқысы келмейді.
Әрине, барлық қазақстандық өндірушілер сапасыз және сапасыз жұмыс істемейді. Бірақ көбінесе олар өз өнімдерінің қайда қажет екенін білмейді. Бұл үшінші себеп - жергілікті жеткізушілер ірі жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алулары туралы ақпаратқа қол жеткізе алмайды.
Қазақстанда Индустрия және инфрақұрылымды дамыту министрлігінің NADLoC жергілікті қамтуды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі жұмыс істейді, оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес жергілікті қамтуды дамыту ұлттық институты анықтады. 2012 ж. NADLoC агенттігі жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алу жоспарлары мен конкурстары туралы ақпаратты «Жер қойнауын пайдалану операциялары және оларды өндірушілердің тауарларын, жұмыстары мен қызметтерінің тізілімі», «қазақстандық қамту» интернет-порталдарында орналастырады. Алайда ірі мұнай-газ жобаларын сатып алу туралы ақпарат жоқ. Жер қойнауын пайдаланушылардың өздері тендер өткізу үшін әлеуетті жеткізушілермен байланысады.
Мұнай және газ жөніндегі ақпараттық-талдау орталығы (IACOG) да Қазақстанда мұнай-газ саласын бақылайтын елде жұмыс істейді. Орталық энергетика саласындағы жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттық міндеттемелерді орындау динамикасын тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді, қызметкерлерді сатып алу кезіндегі жергілікті қамту тұрғысынан, сондай-ақ кадрларды даярлауға бөлінген шығыстар мөлшері тұрғысынан талдайды Қазақстан азаматтарын оқыту және қайта даярлау. Алайда, жергілікті мазмұнды дамыту статистикасы көпшілікке қол жетімді емес, бірақ IACNG коммерциялық өнімі. Нәтижесінде, елдегі ірі жер қойнауын пайдаланушылардың жергілікті құрамы мен сатып алулары туралы барлық ақпарат жабық.
Ақпараттың тұйықтығы, бірыңғай үйлестіру орталығының және жергілікті қамтуды дамытудың жалпы стратегиясының болмауы төртінші себеп. Бүгінгі күні жергілікті қамтудың функциялары мемлекеттік органдардың әртүрлі департаменттеріне «бөлінген», ал импортты алмастыру бойынша мемлекеттік саясат толығымен жүзеге асырылмаған, бұған тауарлардағы жергілікті қамтуды дамытудың төмен көрсеткіштері дәлел.
Әрине, барлық қазақстандық өндірушілер сапасыз және сапасыз жұмыс істемейді. Бірақ көбінесе олар өз өнімдерінің қайда қажет екенін білмейді. Бұл үшінші себеп - жергілікті жеткізушілер ірі жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алулары туралы ақпаратқа қол жеткізе алмайды.
Қазақстанда Индустрия және инфрақұрылымды дамыту министрлігінің NADLoC жергілікті қамтуды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі жұмыс істейді, оны Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына сәйкес жергілікті қамтуды дамыту ұлттық институты анықтады. 2012 ж. NADLoC агенттігі жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алу жоспарлары мен конкурстары туралы ақпаратты «Жер қойнауын пайдалану операциялары және оларды өндірушілердің тауарларын, жұмыстары мен қызметтерінің тізілімі», «қазақстандық қамту» интернет-порталдарында орналастырады. Алайда ірі мұнай-газ жобаларын сатып алу туралы ақпарат жоқ. Жер қойнауын пайдаланушылардың өздері тендер өткізу үшін әлеуетті жеткізушілермен байланысады.
Мұнай және газ жөніндегі ақпараттық-талдау орталығы (IACOG) да Қазақстанда мұнай-газ саласын бақылайтын елде жұмыс істейді. Орталық энергетика саласындағы жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттық міндеттемелерді орындау динамикасын тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді, қызметкерлерді сатып алу кезіндегі жергілікті қамту тұрғысынан, сондай-ақ кадрларды даярлауға бөлінген шығыстар мөлшері тұрғысынан талдайды Қазақстан азаматтарын оқыту және қайта даярлау. Алайда, жергілікті мазмұнды дамыту статистикасы көпшілікке қол жетімді емес, бірақ IACNG коммерциялық өнімі. Нәтижесінде, елдегі ірі жер қойнауын пайдаланушылардың жергілікті құрамы мен сатып алулары туралы барлық ақпарат жабық.
Ақпараттың тұйықтығы, бірыңғай үйлестіру орталығының және жергілікті қамтуды дамытудың жалпы стратегиясының болмауы төртінші себеп. Бүгінгі күні жергілікті қамтудың функциялары мемлекеттік органдардың әртүрлі департаменттеріне «бөлінген», ал импортты алмастыру бойынша мемлекеттік саясат толығымен жүзеге асырылмаған, бұған тауарлардағы жергілікті қамтуды дамытудың төмен көрсеткіштері дәлел.
In-Country Value
Сіз бұл мәселелерді шеше аласыз. Оларға жаңа институттар құрудың және жылдар бойына оңтайлы модель іздеудің қажеті жоқ. Ең алдымен, елде өндірілетін тауарлардың сапасын арттыру қажет. Бұл отандық өнімнің халықаралық сапа стандарттарына көшуді мемлекеттік қолдау шараларын қажет етеді. Бұл сатылым мен жергілікті өндірушілерге деген сенімділікті арттыруға ғана емес, сонымен қатар жабдықты сертификаттауға жаңа технологияларды енгізу арқылы өндіріс процесіне әсер етеді.
Сурет 3. Мемлекет қазақстандық өндірушілердің халықаралық сапа стандарттарына көшуіне қолдау көрсетуі қажет.
Сурет 3. Мемлекет қазақстандық өндірушілердің халықаралық сапа стандарттарына көшуіне қолдау көрсетуі қажет.
Екіншіден, NADLoC және IACNG функцияларын біріктіретін жаңа ақпараттық платформа құру қажет. Бұл платформа жергілікті қамту бойынша статистиканың ашықтығын қамтамасыз етуі, жер қойнауын пайдаланушылардың барлық қажетті ақпараттарын жинақтап, есептерді аналитикалық шолу түрінде көрсетуі керек. Айтпақшы, мұндай платформа жер қойнауын пайдаланушылардың өздері үшін өмірді жеңілдетуі мүмкін.
Мысалы, аналитикалық орталық тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің қандай санаттарын Қазақстанда оқшаулау қажет және мүмкін екенін анықтай алады. Сол порталда сіз жер қойнауын пайдаланушылардың тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алудың ұзақ мерзімді жоспарлары туралы ақпаратты орналастыра аласыз, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылар сатып алған жергілікті өнім көлемінің статистикасын жариялай аласыз. Жалпы, бұл бизнеске нарық туралы ақпарат алуға және өз қызметін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл салада бірыңғай уәкілетті мемлекеттік орган болмағандықтан және оны құрудың орындылығы жоқ болғандықтан, жергілікті қамтуды дамыту жобаларын басқару үшін ықшам жобалық кеңсе ұйымдастыруға болады. Оның негізгі функциялары: оқшаулаудың жаңа жобаларын қадағалау, жобаны идеяның басталуынан өндірісті іске қосуға дейін жеткізу, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылар мен жергілікті бизнес арасындағы өзара іс-қимылды құру.
Сурет 3. Жергілікті қамту мәселелерін шешуге арналған біздің ұсынылған шараларымыз
Мысалы, аналитикалық орталық тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің қандай санаттарын Қазақстанда оқшаулау қажет және мүмкін екенін анықтай алады. Сол порталда сіз жер қойнауын пайдаланушылардың тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алудың ұзақ мерзімді жоспарлары туралы ақпаратты орналастыра аласыз, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылар сатып алған жергілікті өнім көлемінің статистикасын жариялай аласыз. Жалпы, бұл бизнеске нарық туралы ақпарат алуға және өз қызметін жоспарлауға мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл салада бірыңғай уәкілетті мемлекеттік орган болмағандықтан және оны құрудың орындылығы жоқ болғандықтан, жергілікті қамтуды дамыту жобаларын басқару үшін ықшам жобалық кеңсе ұйымдастыруға болады. Оның негізгі функциялары: оқшаулаудың жаңа жобаларын қадағалау, жобаны идеяның басталуынан өндірісті іске қосуға дейін жеткізу, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушылар мен жергілікті бизнес арасындағы өзара іс-қимылды құру.
Сурет 3. Жергілікті қамту мәселелерін шешуге арналған біздің ұсынылған шараларымыз
Сондай-ақ жергілікті қамтуды дамытудың жаңа әдісін - ел ішіндегі құндылықты қарастыру қажет. Бұл тек сатып алу туралы ғана емес, бұл тұжырымдама ұзақ мерзімді мақсаттарды көздейді, соның ішінде даму мен адам әлеуеті. Мысалы, кәсіпорындардың даму стратегиялары негізінде шетелдік мамандарды қазақстандық кадрларға барынша алмастыру мақсатында білікті кадрлар дайындай аламыз. Сонымен қатар, біз жер қойнауын пайдалану секторының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бәсекеге қабілетті, ғылымды қажет ететін және жоғары технологиялық өндірістер құруымыз керек.
Осылайша, біздің елде жергілікті қамтуды дамытуда айтарлықтай серпілісті қамтамасыз ету үшін өңдеу өнеркәсібінің дамуын жеделдету және мұнай-газ саласы үшін отандық өндірушілер мен жұмыстар мен қызметтерді жеткізушілер мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру бойынша жүйелік шаралар қажет.
Мұның бәрі жақын болашақта, әсіресе елдің ДСҰ-ға кіруін ескере отырып жасалуы керек (2015 жылдың қараша айынан бастап Қазақстан ресми түрде осы ұйымның толыққанды мүшесі ретінде танылды) және өтпелі кезеңнің аяқталуы біздің еліміз интеграциялық процестерді, оның ішінде жергілікті қамтуды дамыту бойынша мемлекеттік саясаттың аспектілерін қайта қарауды жүзеге асыруға арналған.
4-сурет. Іс-шаралар Қазақстанның ДСҰ-ға кіруінің өтпелі кезеңі аяқталғанға дейін қабылдануы керек
Осылайша, біздің елде жергілікті қамтуды дамытуда айтарлықтай серпілісті қамтамасыз ету үшін өңдеу өнеркәсібінің дамуын жеделдету және мұнай-газ саласы үшін отандық өндірушілер мен жұмыстар мен қызметтерді жеткізушілер мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру бойынша жүйелік шаралар қажет.
Мұның бәрі жақын болашақта, әсіресе елдің ДСҰ-ға кіруін ескере отырып жасалуы керек (2015 жылдың қараша айынан бастап Қазақстан ресми түрде осы ұйымның толыққанды мүшесі ретінде танылды) және өтпелі кезеңнің аяқталуы біздің еліміз интеграциялық процестерді, оның ішінде жергілікті қамтуды дамыту бойынша мемлекеттік саясаттың аспектілерін қайта қарауды жүзеге асыруға арналған.
4-сурет. Іс-шаралар Қазақстанның ДСҰ-ға кіруінің өтпелі кезеңі аяқталғанға дейін қабылдануы керек
