"ҚазМұнайГаз" ұлттық компаниясы IPO-ға 2020 жылы шығуы тиіс. Мәміле сәтті бола ма? Бұл сұраққа жауап беру үшін IPO-ның сәттілігін қалай дәл бағалау керектігін анықтау керек. Акцияларды орналастырудың қаржылық параметрлерінен гөрі кең ауқымды мәселелерді қосу арқылы мұндай бағалауға уақыт бөлу маңызды.

"ҚазМұнайГаз" ұлттық компаниясының акцияларының қор нарығында листингі мен орналастырылуы – бірінші жыл талқыланбайтын тақырып. Ресми мәліметтерге сәйкес, IPO жүргізу туралы түпкілікті шешім әлі қабылданған жоқ. Осыған қарамастан, ҚМГ-ның IPO-ға дайындығы Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2019 жылғы мамырда ҚМГ ҰК Басқарма Төрағасы Алик Айдарбаевпен кездесуінде талқыланды. Сондықтан 2020 жылы IPO-ға шығуды "негізгі сценарий"деп санауға болады.

ҚМГ ҰК әлеуетті IPO – бұл Қазақстан үшін өте маңызды оқиға. Біріншіден, бұл үкіметтік жекешелендіру бағдарламасы объектілерінің тізіміндегі ең ірі мемлекеттік актив. Кейбір бағалаулар бойынша, ҚМГ тобы елдің ЖІӨ-нің шамамен 5% құрайды. Сонымен қатар, компания экспорттық түсімдер мен салық түсімдерінің үлкен үлесін қамтамасыз етеді, сонымен бірге көптеген қазақстандық компаниялардың тауарлары мен қызметтеріне ірі жұмыс беруші және Тапсырыс беруші болып табылады.

Екіншіден, ҚМГ ҰК стратегиялық маңызды шикізат секторына жатады,оның экономикадағы рөлі өте зор. Осы себепті IPO, шикізат салаларындағы бизнестің ашықтығы мен есептілік деңгейін арттыру жөніндегі басқа да іс-қимылдар сияқты, тұтастай алғанда Қазақстан экономикасы үшін үлкен маңызға ие.

Үшіншіден, "ҚазМұнайГаз" өзінің көлемі мен мұнай секторына қатыстылығына байланысты жергілікті қор нарығының "көгілдір чипі " болады, оның дамуына және Қазақстан экономикасының барлық секторларына, оның ішінде АХҚО жаңадан құрылған халықаралық қаржы орталығы арқылы инвесторларды тартуға ықпал етеді.

Бұдан басқа, 2019 жылы ел президентінің сайлауы өткеннен кейінгі алғашқы ірі жекешелендіру мәмілесі бола отырып, "ҚазМұнайГаз" IPO халықаралық қаржы нарықтарының қазақстандық саяси жүйеге деген сенімінің оның билік транзиті барысында тұрақтылықты, болжамдылықты және нарықтық бағдарды сақтау қабілетінің индикаторларының бірі болады.

Алдағы акцияларды орналастырудың осындай маңыздылығымен ҚМГ ҰК командасы IPO-ны сенімді түрде табысты деп атауға үлкен күш салатыны сөзсіз. Қандай IPO сәтті деп санау керек деген сұрақ маңызды.

Өнімділікті бағалау мүлдем аралас болуы мүмкін. Мысалы, 2010 жылдың қыркүйегінде Бразилияның ұлттық мұнай компаниясы – Petrobras акциялары орналастырылды. Мәміле рекордтық 70 миллиард долларды құрады және бүкіл компания 200 миллиард доллардан астам бағаға ие болды, бұл көрсеткіш бойынша әлемде төртінші орында. Әр түрлі акциялар орналастырылды, олардың бір бөлігі Бразилияда, бір бөлігі Нью-Йорк биржаларында, әлемдегі ең беделді және талап етілетін қор алаңы. Бұл ретте инвесторлар Бразилиялық компания қорларының барреліне жоғары баға берді. Petrobras әлемдік көшбасшы компаниялар арасында өз орнын сенімді түрде алды. Табысты IPO-ның мысалы сияқты ма?

Егер сіз бұл мәмілені оның қатысушысының, 2010 жылы Нью-Йорк биржасында Petrobras акцияларын 34,5 долларға сатып алған ұзақ мерзімді инвестордың көзімен қарасаңыз – орналастыру бағасы (мысалы, сол биржада ExxonMobil акцияларын шамамен 60 долларға сатып алудың орнына), сурет мүлдем басқаша болуы мүмкін. IPO-да инвестор жеткілікті жоғары нарықтық бағаны сақтай отырып, Petrobras тұз астындағы мұнайдың алып қорлары өршіл капиталды инвестициялау бағдарламасын жүзеге асыру барысында, соның ішінде IPO-да алынған қаражат есебінен тиімді дамиды және нәтижесінде акцияларды пайдаға сатуға болады деп ставка жасады.

Бірнеше жыл өтеді. 2015 жылдың сәуірінде. Petrobras алдыңғы, 2014 жылғы қаржылық есептілікті белгіленген мерзімде кешіктіріп шығарады. Онда инвесторлар ставка жасаған ең әсерлі инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру кезінде менеджерлер мен мердігерлердің сыбайлас жемқорлық әрекеттерімен компанияға келтірілген залалды бағалау берілген. Шығындар шамамен 17 миллиард долларды құрайды. Осы кезде Petrobras бірнеше ай бойы "көлік жуу операциясы" деп аталатын ірі халықаралық тергеудің орталығында болды, онда пара алу үшін құрылыс келісімшарттарының құнын асыра бағалау жағдайлары анықталды және 30-дан астам Petrobras шенеуніктері мен оның мердігерлеріне айып тағылды. Бұған мұнай бағасының төмендеуі, инвестициялық бағдарламаның қысқаруы, дивидендтер төлеуден бас тарту, ішкі нарықта мұнай өнімдерін төмен бағамен сату (мемлекеттің талабы бойынша) қосылады. Инвестор үшін нәтиже-акциялардың құны 5-7 доллар, төрт жарым жыл бұрынғы IPO бағасынан бес есе төмен. Салыстыру үшін-ExxonMobil осы уақыт ішінде бір акция үшін шамамен 60 доллардан 80 долларға дейін қымбаттады.

Шындығында, біз бір IPO-ның екі жағын көреміз. Біреуімен-бұл акцияларды рекордтық көлемде, жақсы бағамен және ең жақсы әлемдік алаңда кәсіби түрде орналастыру. Екінші жағынан, инвестицияларының 80% - жоғалтқан инвестор және беделі нашар компания. Мұндай IPO-ны қалай сәтті немесе сәтсіз деп санауға болады? Сондықтан, алдағы "ҚазМұнайГаз" IPO туралы айта отырып, оның қорытындысын бағалауға асықпау керектігін түсіну маңызды. ҚМГ ҰК сияқты компания биржаларда акциялар листингінің стандартты рәсімінен өте алатынына күмәндануға негіз жоқ. Бағалы қағаздарды орналастырудың қандай параметрлеріне қол жеткізілетіні көптеген факторларға, соның ішінде IPO командасының әрекеттеріне де, сыртқы жағдайларға да байланысты – мұнай бағасының динамикасы, мәміле кезінде қор нарығындағы жағдай, жаңалықтар фоны, бәсекелес компаниялардың әрекеттері. Егер мәміле жасалса,онда компания басшылығы тәжірибелі инвестициялық банкирлермен кеңесіп, тартымды деп санайтын шарттарда. Осылайша, егер ҚМГ ҰК IPO 2020 жылы өтетін болса, оның сәтті деп аталуын күтуге барлық негіз бар. Бұл табысты бағаламауға болмайды-бұл компанияны қор нарығына шығуға дайындау бойынша айтарлықтай күш-жігердің нәтижесі болады. Бейнелеп айтқанда, IPO - бұл кеменің суға түсуі, үлкен жұмыстың нәтижесі және қуануға себеп. Бірақ бәрібір ең бастысы - кеме жүзуде өзін қалай көрсетеді, ол әртүрлі ауа-райында тапсырмаларды орындай ала ма.

Негізгі мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер), соның ішінде еңбек ұжымы, vемлекет, мердігерлер, қатысушы аймақтардың халқы үшін транзакцияның өзі емес, IPO нәтижесінде пайда болатын ашық компания маңызды. Ол қаржылық тұрғыдан қаншалықты тұрақты? Бұл қаншалықты болжамды? Қаншалықты ашық? Акционерлер алдындағы міндеттемелерді орындауға дайын ба? Мердігерлерге жұмыс беріп, адал бәсекелестікке жағдай жасай ма? Табылған пайданы бөлу әділ бола ма? Қоршаған ортаны қорғау және қауіпсіздік жөніндегі нормаларды орындай ма?

Басқаша айтқанда, Сәтті IPO-бұл табысты ашық компаниямен бірдей емес

"ҚазМұнайГаз" IPO табыстылығының басты бағасын уақыт өте келе, жаңа акционерлердің де, барлық басқа мүдделі тұлғалардың да үміттері қаншалықты ақталғанына сүйене отырып беруге болады. Мұндай ұзақ мерзімді табыстың маңызды шарты – компанияның әртүрлі стейкхолдерлерінің мүдделерін үйлестіру. Бұл оңай міндет емес, өйткені қазірдің өзінде бар адамдар, өзара қарым-қатынасты реттеуден басқа, жаңа миноритарлық акционерлердің мүдделерінің сақталуын қамтамасыз ету үшін өз мүдделерінің бір бөлігін алуға мәжбүр болады. Мысалы, миноритарийлер дивидендтер түрінде бос ақшаны бөлуді күтеді, ал менеджмент пен еңбек ұжымы қаражатты өз кәсіпорнының шоттарында қалдыруды жөн көреді. Миноритарлық акционерлер компанияның мемлекеттің тапсырмасы бойынша әлеуметтік мақсатта жасайтын зиянды инвестицияларына қарсы болады, ал мұндай инвестициялардың мердігерлері мен бенефициарлары олардан жаман ештеңе көрмейді. Егер акцияларды дайындау және орналастыру кезеңінде болашақ стейкхолдерлердің мүдделерін үйлестіру мәселесі шешілмесе, онда болашақта бұл тұтастай алғанда компания үшін жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін.

Мысалы, IPO-дан кейін Petrobras акцияларының құнының төмендеуінің бір факторы Бразилия үкіметінің мұнай өнімдерін ішкі тұтынушыларға төмен бағамен сату талабы болды. Бұл компанияның үлкен шығындарына және акционерлік құнның төмендеуіне әкелді.

Осыған ұқсас мәселені сәтті шешудің мысалы ретінде 2006 жылы "ҚазМұнайГаз" еншілес компаниясы ҚМГ БӨ IPO береді. Биржаға шығар алдында ҚМГ БӨ мен бас компания арасында төмен бағамен ішкі нарыққа мұнайдың белгілі бір көлемін жеткізу туралы келісімге қол жеткізілді. Мұндай схеманың шығынына қарамастан, еркін нарықта мұнай сатумен салыстырғанда инвесторларда ешқандай проблемалар болған жоқ, өйткені бұл келісім алдын-ала белгілі болды, орналастыру бағасында көрініс тапты және IPO-дан кейін компания құнының өсуіне кедергі болмады. Сондықтан, стейкхолдерлердің үміттері орындалуы үшін, нарыққа шықпас бұрын да, бұл үміттердің не екенін және олардың арасындағы қайшылықтарды қалай жоюға болатындығын біртұтас және біржақты түсінуге ұмтылу керек.

Бұл үшін мемлекеттің компанияны бақылау дәрежесін шектеу немесе әлеуметтік шығындардың белгілі бір деңгейін қамтамасыз ету арқылы акционерлердің кірістілігін шектеу немесе қызметкерлерді жалдау тәсілдерін қайта қарау қажет болуы мүмкін. Ең бастысы, барлық тараптар бірыңғай "ойын ережелерін" қабылдап, компанияға IPO-да жарияланған бағытқа баруға мүмкіндік береді.

Егер сіз барлығына сәйкес келетін опцияны таба алмасаңыз-IPO-ның орындылығы туралы ойлануыңыз керек. Мүмкін status quo соншалықты жаман емес шығар? Бірақ, егер әр түрлі стейкхолдерлердің мүдделерінің үйлесімділігіне қол жеткізілсе, компания менеджменті осындай табысты тарихын құруға мүмкіндік алады, оның ауқымында IPO-ның нақты параметрлері онша маңызды емес бөлшектер ретінде қалады.